Ζούμε σε μια εποχή που, τουλάχιστον σε σύγκριση με το παρελθόν, η οικονομική μας κατάσταση είναι σαφώς βελτιωμένη. Έχουμε εύκολη πρόσβαση σε αγαθά, υπηρεσίες, έτοιμο φαγητό, απολαύσεις, δυνατότητες ταξιδιών, τεχνολογικά μέσα. Φαινομενικά, δεν μας λείπει τίποτα. Κι όμως, οι δείκτες ψυχικής υγείας δείχνουν μια άλλη πραγματικότητα.

Περισσότεροι άνθρωποι από ποτέ βιώνουν κατάθλιψη, άγχος, ψυχοσωματικά συμπτώματα, εξουθένωση, κρίσεις ταυτότητας. Οι εξαρτήσεις από αλκοόλ, ναρκωτικά, οθόνες, φαγητό, τζόγο και αγορές είναι σε εκρηκτική άνοδο, ειδικά στις νεότερες ηλικίες. Σαν να προσπαθούμε όλοι να μουδιάσουμε κάτι που πονάει βαθιά, χωρίς να το κοιτάμε κατάματα.

Ζούμε ίσως μια πληρότητα που δεν μας γεμίζει..

Πολλοί νιώθουν άδειοι, ανικανοποίητοι, χωρίς σκοπό. Η αφθονία έχει μετατραπεί σε βάρος. Μια καθημερινότητα γεμάτη “πράγματα”, αλλά όχι ουσία. Αυτό που λείπει, δεν είναι η τροφή ή η απόλαυση. Είναι το νόημα. Όπως έγραψε ο Βίκτορ Φρανκλ, «Το ανθρώπινο ον μπορεί να αντέξει σχεδόν οποιοδήποτε πώς, αν έχει ένα γιατί». Και σήμερα, φαίνεται πως το γιατί λείπει. Δεν ξέρουμε γιατί ζούμε, γιατί παλεύουμε, γιατί πονάμε. Έτσι, στρεφόμαστε στα υποκατάστατα και σε οτιδήποτε μπορεί να μας δώσει μια προσωρινή αίσθηση πληρότητας ή ανακούφισης, όπως το φαγητό, το αλκοόλ, τις αγορές, τις ουσίες, τις εφήμερες απολαύσεις.

Γιατί όμως προσπαθούμε να γεμίσουμε το υπαρξιακό κενό με υποκατάστατα;

Η ψυχολογία και η ψυχοθεραπεία προσφέρουν κάποιες βαθύτερες ερμηνείες για αυτό το φαινόμενο:

Η απώλεια νοήματος ζωής

Η σύγχρονη ζωή έχει απομακρυνθεί από τις παραδοσιακές σταθερές (θρησκεία, κοινότητα, αξίες, μακροχρόνιοι στόχοι). Όταν όμως δεν υπάρχει νόημα, εμφανίζεται το υπαρξιακό κενό.. μια βαθιά, σιωπηλή αίσθηση ότι τίποτα δεν έχει σημασία.

Η κοινωνία της κατανάλωσης

Η επιτυχία, η αξία και η ευτυχία ταυτίζονται με την εικόνα, την ταχύτητα, το “φαίνεσθαι”. Αυτό όμως οδηγεί σε μια εύθραυστη ταυτότητα και σε έναν εθισμό στο “περισσότερο” καθώς και στο ανικανοποίητο.

Η δυσκολία συναισθηματικής ρύθμισης

Όταν δεν έχουμε μάθει να διαχειριζόμαστε τα δύσκολα συναισθήματα όπως θλίψη, ντροπή, φόβο, μοναξιά, αναζητούμε τρόπους να τα αποφύγουμε. Οι εξαρτήσεις είναι τρόποι διαφυγής, μούδιασμα των πληγών, παρά θεραπεία τους.

Η αποσύνδεση από τον εαυτό και τους άλλους

Η ουσιαστική σύνδεση με τον εαυτό, με τον άλλον, με κάτι μεγαλύτερο από εμάς, είναι αυτό που μας γεμίζει πραγματικά. Όταν αυτή η σύνδεση λείπει, το κενό γίνεται πιο έντονο. Και όσο πιο άδειοι νιώθουμε, τόσο περισσότερο τρέχουμε να γεμίσουμε τον εαυτό μας με πράγματα. Το φαγητό, το ποτό, οι ουσίες, η διαρκής διέγερση από οθόνες και περιεχόμενο σε δυσλειτουργικά μοτίβα συμπεριφοράς, είναι απόπειρες αυτοθεραπείας. Μόνο που αντί να μας θεραπεύουν, μας απομακρύνουν από την αλήθεια μας. Μας ξεγελούν. Η αλήθεια είναι πως δεν μπορούμε να γεμίσουμε υπαρξιακά κενά με υλικά πράγματα. Χρειάζεται να ξανασυστηθούμε με τον εαυτό μας. Να θυμηθούμε πώς είναι να επιθυμώ, να περιμένω, να ελπίζω. Να αντέχω το άβολο. Να σχετίζομαι ουσιαστικά. Εκεί έρχεται η ψυχοθεραπεία όχι ως “λύση”, αλλά ως μονοπάτι επιστροφής. Προς την εσωτερική επαφή, την αποδοχή, τη νοηματοδότηση της ζωής μου όπως είναι χωρίς παραμορφωτικούς φακούς.

Ο Fromm (1941) υποστήριξε ότι η σύγχρονη ελευθερία, αντί να χειραφετεί, προκαλεί αγωνία. Η απουσία σταθερών και η υπερπροσφορά επιλογών οδηγεί σε αποπροσανατολισμό και μοναξιά. Το άτομο ψάχνει τότε καταφύγιο σε μαζικές ταυτίσεις, κατανάλωση ή ψευδοεπαφές. Αυτό εξηγεί γιατί ενώ είμαστε «ελεύθεροι» να επιλέξουμε, συχνά νιώθουμε πιο μόνοι και πιο αβέβαιοι από ποτέ.

Νευροβιολογία του εθισμού & της σύγχρονης ψυχικής κόπωσης

Η αυξημένη χρήση ουσιών και η εξάρτηση από διεγερτικά όπως καφεΐνη, οθόνες, ντοπαμίνη, συνδέεται με τον τρόπο που ο εγκέφαλος μαθαίνει να αναζητά άμεση ανταμοιβή. Ορισμένοι επιστήμονες μιλούν για «κοινωνία του ντοπαμινεργικού εθισμού». Ο Gabor Mate μιλά για τους εθισμούς ως «απάντηση στον πόνο, όχι το πρόβλημα καθαυτό». Πίσω από κάθε εξάρτηση όπως ουσίες, φαγητό, αγορές, οθόνες, υπάρχει ένας πυρήνας πόνου που δεν έχει βρει λόγο, αποδοχή, αγκαλιά. Όπως εξηγεί η Anna Lembke, ο εγκέφαλος μας έχει εθιστεί σε γρήγορες ανταμοιβές. Ταινίες, likes, fast food, παιχνίδια, αγορές..όλα μας προσφέρουν άμεση ευχαρίστηση. Όμως όσο περισσότερο κυνηγάμε τη ντοπαμίνη, τόσο λιγότερο μπορούμε να νιώσουμε ουσιαστική ικανοποίηση.

Μέσα σε αυτή τη θορυβώδη, υπερδιεγερμένη και συχνά αδιάφορη κοινωνία, η θεραπεία δεν υπόσχεται να αλλάξει τον κόσμο γύρω μας, αλλά να μας βοηθήσει να έρθουμε σε επαφή ξανά με τον εσωτερικό μας κόσμο.
Όταν μάθουμε να νιώθουμε με ασφάλεια ότι έχει ανάγκη να αναδειχθεί, αρχίζουμε να συνδέουμε κομμάτια του εαυτού μας που είχαν αποκοπεί και σταδιακά να γεμίζουμε το κενό, όχι με ερεθίσματα, αλλά με νόημα. Όπως λέει ο Greenberg, όταν δεν νιώθουμε, δεν υπάρχουμε πραγματικά οπότε το αίτημα δεν είναι να αλλάξουμε τη ζωή μας με μια νέα καταναλωτική στρατηγική ή μια εθιστική απόδραση αλλά να ξαναζήσουμε μέσα από τα κύματα των συναισθημάτων.

Βιβλιογραφικές Πηγές:

• Chirita, V., & Untu, I. (2020). " In the Realm of Hungry Ghosts: Close Encounters with Addiction"--an incursion into the world of addictions. Bulletin of Integrative Psychiatry, 26(1), 109-112.
• Φράνκλ, Ε. Β. (2010). Το νόημα της ζωής. Εκδόσεις Ψυχογιός
• Fromm, E. (2014). The escape from freedom. In An introduction to theories of personality(pp. 121-135). Psychology Press.
• Elliott, R., & Greenberg, L. (2024). Θεραπεία Εστιασμένη στο Συναίσθημα. Πώς εφαρμόζεται στην πράξη; (Επιστ. Επιμ.-Μεταφρ.) Λακιώτη, Α. & Μιχαήλ, Χ. Εκδόσεις Τόπος
• Van Deurzen, E., Adams, M. (2012). Αναπτύσσοντας δεξιότητες στην Υπαρξιακή Συμβουλευτική & Ψυχοθεραπεία. Εκδόσεις Κοντύλι.
• Wuyts, P. (2020). From Excess to Exhaustion: The Rise of Burnout in a Post-modern Achievement Society. In Perception and the Inhuman Gaze(pp. 205-217). Routledge.
• Yalom, I. (2020) Υπαρχιακή Ψυχοθεραπεία. (Επιστ. Επιμ.: Ζέρβας, Γ.). Εκδόσεις Άγρα